ترسیم نقشهٔ رشت در سال ۱۲۸۷ق بدستور ناصرالدین شاه قاجار

نقشه رشت یک سال قبل از ترسیم نقشهٔ سیستان(۱)، به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار به دست ذوالفقار مهندس یا همان ذوالفقار کرمانی ترسیم شده است.

مشخصات نقشه:
* پدیدآوران: ذوالفقار خان مهندس
* مرتبط با دورهٔ تاریخی: قاجار
* مرتبط با نام جغرافیایی: رشت
* مرتبط با شخص: ذوالفقار کرمانی/ ذوالفقار بیک

جهت دانلود نقشه با (کیفیت بالا) کلیک نمایید

نقشهٔ شهر رشت در سال ۱۲۸۷ هجری قمری، یعنی یک سال قبل از ترسیم نقشهٔ سیستان(۱)، به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار به دست ذوالفقار مهندس یا همان ذوالفقار کرمانی ترسیم شده است. وی در بالای نقشه در مورد فرمان ناصرالدین‌شاه چنین نوشته است: «نقشهٔ معمورهٔ دارالمرز شهر رشت برحسب امر اقدس سرکار اعلیحضرت قوی‌شوکت همایون شاهنشاه اسلام‌پناه ناصرالدین‌شاه قاجار روحی و روح‌العالمین فداه به دست کمترین خانه‌زاد دولت جاویدمدت سمت اتمام پذیرفت. سنهٔ ۱۲۸۷».
این نقشه با پیگیری حاکم وقت رشت، میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله نایب‌الوزرا، ترسیم شده است. میرزا عبدالوهاب‌خان، آن‌گونه که در کتاب اسناد میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله(۲) آمده است، ذوالفقارخان را که در آن زمان در رشت بوده است مأمور تهیهٔ نقشه و تعیین تعداد نفوس و ولایات آن می‌کند. گویا ذوالفقارخان در حین تهیه‌ٔ این نقشه به اعیان‌زاده‌های شهر رشت هندسه درس می‌داده است.
ذوالفقارخان نقشه را آن‌طورکه در پایین آن نوشته در طول نه ماه و هشت روز به پایان برده است: «طول زمان کشیدن نقشه از روزی که شروع در عمل نمود تا روزی که به اتمام رسانید، سوای ایام تعطیل، نه ماه و هشت روز بود».
هر میلی‌متر روی نقشهٔ مذکور برابر سه ذرع است. ذوالفقارخان مهندس در پایین نقشه در کنار مقیاس خطی آن چنین می‌نویسد: «این مقیاس از روی متر برداشته شده و هر میلی‌متر سه ذرع است. پس نسبت این مقیاس به ذرع مثل نسبت یک به سه هزار و یک‌صد و بیست است». با توجه به اینکه مقدار ذرع از ۹۴ تا ۱۰۴ سانتی‌متر در نواحی مختلف ایران متغیر است، از توضیحی که در این نقشه آمده چنین استنباط می‌شود که مقدار ذرع منظور ذوالفقارخان معادل ۱۰۴ سانتی‌متر بوده است.
ذوالفقارخان در این نقشه، شهر رشت را به هفت محله تقسیم و بناهای موجود در آن را مشخص کرده(۳) و آمار و عدد نفوس و غیره را در قسمت سمت راست پایین نقشه به خط سیاق به تفکیک هر محله بیان کرده است. وی در بالای این بخش از نقشه چنین نوشته است: «خلاصهٔ عدد نفوس و خانوار اهالی شهر رشت، از قراری که در کتابچه مفصلاً به اسم و رسم و حسب و سال مشخص شده است، به اختصار ذکر و در سنه‌ٔ ۱۲۸۷ رسیدگی شد». راهنمای نقشه و علائم مربوط در بالای دو قسمت مذکور آمده است و شامل خانه‌های اعیان، جنگل، زمین‌های زراعتی، قبرستان‌ها، دکاکین و بازارها، کوچه‌ها و مساجد، حمام‌ها، امام‌زاده‌ها و بقعه‌ها، حدود محله‌ها، قراول‌خانه‌ها، باغ‌ها، رودخانه، و پل‌ها می‌شود.
این نقشه جزو مدارک باقر مستوفی است که در موسسهٔ مطالعات تاریخ معاصر ایران به شمارهٔ ۱۱۰۷۰۳-۱۴ نگهداری می‌شود(۴) و در شمارهٔ ۳۳ و ۳۴ مجله‌ٔ اثر در سال ۱۳۸۱ به همراه مقاله‌ای با عنوان «نقشهٔ رشت» به قلم رضا فراستی منتشر شده است. وی در این مقاله اطلاعات موجود در نقشه را بازخوانی و آمار موجود در آن را ذکر کرده است. نسخهٔ دیجیتال نقشه را فرهاد تهرانی در اختیار دانشنامه‌ٔ معماری و شهرسازی قرار داده است.
مدارک مرتبط
۱. عکس: ذوالفقارخان مهندس به اتفاق شاگردان نظام در رشت سال قمری۱۲۸۷
۲. مقاله: نقشه رشت در سال ۱۲۸۷ قمری۱۲۸۷
کتاب‌نامه
نوائی، عبدالحسین و نیلوفر کسری. اسناد میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله. ج ۲ (گزیدهٔ اسناد گیلان- تجارت). تهران: مؤسسهٔ مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۷.
فراستی، رضا. «نقشهٔ رشت». اثر، ش ۳۳ و ۳۴، (بهار و تابستان ۱۳۸۱).
روزنامهٔ دولت علیّهٔ ایران. ج ۱ و ۲. تهران: کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۰.
---------------------------------------------------------------------------
۱. توضیحات نقشهٔ سیستان.
۲. عبدالحسین نوائی و نیلوفر کسری. اسناد میرزا عبدالوهاب‌خان آصف‌الدوله. ص ۴۵.
۳. رضا فراستی. اثر، ش ۳۳ و ۳۴. ص ۳۵۲.
۴. همان، ص ۳۵۲.

---------------------------------------------------------------------------
نویسندگان:فرهاد تهرانی،دانشیار گروه تاریخ معماری و مرمت دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
سینا سلطانی، کارشناس مرمت آثار و ابنیه تاریخی

منبع: دانشنامه تاریخ معماری ایرانشهر