باغ فین کاشان

موقعیت باغ فین- کاشان
شهر کاشان در حاشیه کویر ،در فاصله 220 کیلومتری جنوب شهر تهران و 86 کیلومتری جنوب شهر قم واقع است. مختصات جغرافیایی آن 51 درجه و 27 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و 59 دقیقه عرض شمالی است و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد بین 940 تا 1130 متر می‌باشد.ناحیه فین یکی از تفرجگاه‌های اطراف کاشان است و می‌توان نسبت ناحیه فین به کاشان را مانند منطقه تجریش به تهران دانست. ناحیه‌ای که باغ فین در آن قرار گرفته‌است، به نام فین کوچک معروف بوده و موقعیت آن در جنوب غربی شهر کاشان می‌باشد. باغ تاریخی فین در منتهاالیه جنوب شرقی جاده فین (خیابان امیرکبیر) در شهر کاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاریخی سلیمان قرار گرفته‌است. در گذشته در ناحیه فین منظومه‌ای از باغ‌ها وجود داشته که باغ فین با اهمیت‌ترین و در حقیقت نگین آن منظومه بوده‌است.

معرفی و شکل گیری باغشاه فین
باغشاه فین مجموعه‌ای شکل یافته در ادوار تاریخی است، چه آنگاه که شکل‌گیری‌اش را به دوران آل بویه نسبت می دهند و توسعه‌اش را مرهون عهد ایلخانان می دانند و چه آنگاه که گفته‌هایی مبنی بر احتمال وجودش پیش از اسلام را به میان می‌آورند، هرچند که این گفته ها چندان روشن و دقیق نیز نباشند.
باغشاه فین از تبار باغ قلعه‌های ایرانی است که به دلایل خاص خود بدین گونه و در چنین نظمی شکل گرفته‌اند اما بدون شک انتخاب این نوع الگوی محصور در پناه دیواری بلند، بی ارتباط با استفاده شاهانه از آن نیست، تا هم در پناه برج و باروی بسترش امن و امانی یافت و هم بواسطه حجم و شکل و ارتفاعش که از درون و برون باغ به رخ کشیدنی است جلال و شکوهی شاهانه را گوشزد کرد.
آنچه ازدوره شکل‌گیری مجدد باغ مقارن با حکومت شاه عباس اول (1039-996 هجری قمری) بجای مانده اتفاقاً اصل و اساس باغ است، چنان که فضای تجدید شده‌ای در میانه برج و باروهای باغ شکل گرفته که براساس ساختار و نظم فضایی باغ ایرانی فضایی هندسی و خالص بدست می دهد و در نقطه‌ای در میانه باغ نیز کوشک یا بنای میانی قرار گرفته است. ساختار هندسی و شکل فضایی باغ و مقایسه همه اینها با استخوانبندی باغ ایران گوشزد می‌کند که کوشک میانی که شتر گلوی صفوی نیز نامیده می‌شود، نقطه‌ای با اهمیت است.
از فضاهایی که به حتم در دوران صفویه و در زمان سلطنت شاه عباس اول بنا گردیده می‌توان از کوشک میانی باغ نام برد که در امتداد محور اصلی باغ و در مقابل سردرخانه که خود بعدها گسترش یافته قرار گرفته است. محل قرارگیری کوشک مذکور که در نیمه بالایی باغ واقع گردیده و عدم وجود اطلاعاتی مبنی بر وجود شاه نشین و یا فضایی مشابه آن که کارکرد بالاخانه باغ را داشته باشد، این نکته را به ذهن متبادرمی سازد که کوشک میانی خود کارکرد شاه‌نشین و بالاخانه باغ را نیز داشته است.
بنای سردر نیز هر چند که در طول دوران حیات باغ و بخصوص در دوران قاجار و در زمان سلطنت فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه تغییراتی را شاهد بوده و توسعه یافته و تکمیل شده اما به زمان شکل‌گیری اولیه باغشاه در مکان جدید مدنظر قرار گرفته و بنا گردیده است. بنای دیگری که بجای مانده از دوران صفویه می باشد حمام کوچک باغ است. لذا آنچه شالوده باغ مقارن دوران صفوی است باغی محصور در میان برج و باروها است که بر مدخلش سردرخانه و در میانه اش کوشک و در جواره‌اش حمامی قرار گرفته.

باغ فین کاشان نمونه ی ستودنی از باغ ایرانی است و تمام مشخصات و جنبه های مختلف باغهای ایرانی در آن جمع است. قرینه سازی محور باغ،خیابانها و نهرهای متعدد با کفپوشهای آبی رنگ و فواره های تعبیه شده که صدای آب را در فضای باغ و ایوانها می پراکند.
بنای اولیه ی باغ فین کاشان به قبل از اسلام بر می گرددو با تمدن 7000هزار ساله ی شهر قدیمی سیلک پیوندی دیرینه داردو از آب چشمه ی سلیمانیه مشروب می شود که منسوب به حضرت سلیمان نبی(ع) است . این باغ نمونه ای از کاخهای عهد صفوی است و در دوره ی زندیه و قاجاریه الحاقاتی به آن افزوده شد . طراحی نهرها و نحوه ی گردش آب در خیابانها ی باغ و فواره های فیروزه ای رنگ منصوب به غیاث الدین جمشید کاشانی ریاضیدان قرن نهم هجری است.یعقوب لیث صفاری در سال265 هجری قمری در اینجا اردو زده است و شاه اسماعیل صفوی به سال 909 هجری در این باغ مراسم تاج گذاری خود را جشن گرفت . رضا عباسی نقاش مشهور عهد صفوی هنر خوشنویسی خود را نخستین بار بر در و دیوار این باغ آزمود . در حمله ی افغانها این باغ آسیب فراوان دید و ناصر الدین شاه آن را مرمت کرد.
میرزا تقی خان امیر کبیر در بازگشت از سفر اصفهان چند روزی در این باغ اقامت کرد ، شاید امیر هرگز تصور نمی کرد که زندگانیش در همین جا ، درست در ضلع چپ محوطه ی باغ در حمام عهد صفوی با رگهای بریده به پایان خواهد رسید. هنوز هم مردم ایران این باغ را به آن حادثه ی ناگوار بیشتر پیوند می دهند تا به این همه زیبایی و شوکت ماندگار.

تاریخچه باغ فین کاشان
تاریخچه باغ فین
در اواخر هزاره ششم در سرزمین حاصلخیز رسوبی در جوار کوهستان و حاشیه کویر مرکزی اولین استقرارها در ناحیه سیلک شناسایی شده است. یکی از مهمترین عوامل این امر که موجب استقرار طولانی در این ناحیه گردیده را می توان وجود چشمه فین در 2 کیلومتری این ناحیه ذکر کرد.در واقع مهمترین عامل شکل گیری تمدنها از قدیمیترین دورانها در این ناحیه، وجود آب سرشار و دائمی در سرچشمه فین است، که باعث جذب انسان به این منطقه شده و در شکل گیری و پیشرفت تمدن در این ناحیه نقش اساسی ایفا نموده است.از دوران هخامنشی ازاین ناحیه مطلب خاصی نمی دانیم، تنها در روستای مرق مجموعه ای از سکه های داریوش سوم به همراه تعدادی سکه های سلوکی یافت شده است.وجود آتشکده نیاسر بجای مانده از زمان ساسانیان در حومه کاشان نشان از آبادانی و معمور بودن ناحیه در آن دوران دارد، به حدی که طبق گزارشهای اعثم کوفی در جنگ نهاوند، دلاوری از ناحیه کاشان (آذرگرد) با بیش از بیست هزار سوار در این نبرد شرکت داشته که رویاروی لشکر اعراب ایستاده اند. و دست آخر اینکه حمدا. . . مستوفی در نزهت القلوب بنای شهر کاشان را در دوره اسلامی به زبیده خاتون همسر هارون الرشید نسبت داده است.
ناحیه فین
 « فین قصبه ای ( روستا ) است در بخش مرکزی شهرستان کاشان که دارای دو قسمت جداگانه فین بزرگ و فین کوچک است، و بعضی آن را فینین نامند. فین در شش هزار گزی باختر کاشان قرار گرفته است و به واسطه کثرت اشجار و آب و هوای خوب یکی از تفرجگاههای اطراف کاشان است، آب آن از چشمه معروف سلیمانیه و سفیدآب تأمین می شود و . . .» (لغتنامه دهخدا). طبق نوشته دونالد ویلبر در کتاب باغهای ایرانی و کوشکهای آن: « وقتی مسافر به شهر تاریخی کاشان نزدیک می گردد ،می تواند در سمت راست جاده، باغ فین را با سروهای زیبایش مشاهده کند، با بازدید از این نقطه می توان گفت که مهمترین نقطه این شهر را دیده است . »
قدیمی ترین منبعی که در مورد تاریخ فین و آبهای آن اشاراتی دارد، کتاب تاریخ قم (تألیف سال 378 هجری قمری) است که البته مانند بسیاری از مناطق دیگر پایه گذاری آن را با شخصیتهای اساطیری آمیخته چنین مینویسد: « فین آن را بشتاسب بنا کرد و در آن وقت که با ارجاسف ملک ترک کارزار کرد و کاریزهای آن دیه را با اشارت ملک جم بیرون آورده و بسیار آبند. »
فین کوچک که باغ فین نیز در آن واقع است، دارای 17 محله می باشد، این محلات عبارتند از: محله سرپایین، محله پشت باغ، محله مصلی، محله ملتی، محله رودخانه، محله باغ کهنه، محله سازمان آب، محله ملاقطب، محله انار، محله توتستان، محله زیارت، محله شاهزاده ابراهیم، محله گذر، محله پنج روزه، محله حیدری، محله تنبیلی.
زبان مردم فین فارسی است، ولی زبان محلی که ریشه های فرس قدیم دارد در این قسمت رایج است. مذهب مردم فین شیعه اثنی عشری است.
مفضل بن سعد مافروخی در کتاب محاسن اصفهان چنین آورده است که: « و به دیه ابروز کاشان کاریزی هست اسفذاب نام ،مشرب اهل آن دیه و صحراها و دیه هایی چند که در آن حوالی واقع است و به دیه پین غایض میشود» از این نوشته چنین استناد میشود که نام قدیمی فین «پین» بوده است و بعدها بر اثر استعمال لغت به فین تبدیل شده است و نیز اینکه یکی از منابع تأمین آب فین سفیدآب است. در ادامه کتاب از حضور عمرو بن لیث صفاری در کنار این رودخانه، و شگفتی او از این آب و جستجوی او برای یافتن سرچشمه آن که بی نتیجه مانده است، صحبت به میان آمده است.
چشمه سلیمانیه
در جنوب باغ فین چشمه آبی موسوم به چشمه سلیمانیه، با قریب به دوازده سنگ آب وجود دارد. آب آن فوق العاده صاف است ولی به واسطه داشتن بعضی املاح برای آشامیدن مناسب نیست. آب چشمه فین به واسطه کیفیتهای خاص خود مانند صافی و پاکی و روشنایی کم نظیر و همچنین کیفیت ثابت و تغییر ناپذیرش همواره مشهور و ضرب المثل بوده است و طبق نوشته فلاندن « مردم برای این آب عقاید موهوم دارند و می گویند خاصیت طبی دارد » این چشمه از بن صخره هایی به نام کوه دندانه و شکاف تخته سنگهای معدن گچ و آهک واقع در شش کیلومتری غرب کاشان از زمین می جوشد.
در وجه تسمیه این چشمه دو روایت نقل می شود:
الف: کاشان یکی از مراکز یهودی نشین ایران بوده که طبق آمارگیری که در دوران شاه عباس دوم انجام شده است بیش از 1000 خانوار یهودی در این شهر سکونت داشته اند و در آن دوران با حضور چند تن از علمای یهود در این شهر لقب اورشلیم دوم به آن اطلاق شده است. یهودیان ساکن در این شهر برای این آب قداست خاصی قائل بوده اند زیرا معتقد بودند که این چشمه از معجزات سلیمان نبی(ع) است، از همین روی آن را به نام چشمه سلیمانیه نامیده اند.
ب: برخی نیز اعتقاد دارند در دوران شاه سلیمان صفوی در اطراف این چشمه صفه یا بنایی ساخته شده است، به این سبب آن را به نام سلیمان صفوی چشمه سلیمانیه خوانند.

یک نظر حیدرصفدر به سلیمان شاه کرد ******** آب سرچشمه فین را ز عصا پیدا کرد
که البته هر دو، روایتهایی شفاهی هستند که برای آن سند مکتوبی موجود نیست اما در فرهنگ عامه مورد قبول واقع گردیده اند.

سابقه تاریخ باغ فین
1 . باغ کهنه
وجود باغ فین به دوران آل بویه منسوب است که از این دوران شواهدی در دست نیست و اثبات این مطلب نیاز به تحقیقات و کاوشهای باستانشناسی دارد. بعد از این دوران نیز وجود باغ فین را به دوران ایلخانی منسوب کرده اند، یاقوت حموی (قرن هشتم) نیز از گشت و گذار مردم کاشان در اطراف باغات فین یاد کرده است.
در دوران آغازین حکومت شاه اسماعیل صفوی (909 هجری قمری) مردم کاشان که از رسمی شدن مذهب شیعه به شوق آمده بودند، مشتاقانه در انتظار دیدار شاه محبوب خود به آذین بندی کوچه و خیابان شهر پرداختند. شاه اسماعیل به کاشان آمد، در باغ فین جلوس کرد، و در سرچشمه فین بار عام داد. همه اقشار مردم در این جشن و سرور شرکت کردند و پس از مراسم تشریفات به طعام دعوت شدند. شاه از آن همه احساسات و پذیرایی های بسیار شادمان شد و در پایان دستور برپایی جشن خلعت داد. (شاه اسماعیل دو بار باغ فین آمد و در آنجا جشن و سرور برپا کرده است).
کاشان در دوران صفوی اهمیت فراوانی می یابد که دلایل زیر را می توان برای آن برشمرد:
1 . توجه پادشاهان صفوی به مذهب شیعه و شهرهایی که مرکز شیعیان و علمای شیعه بودند، موجب اهمیت یافتن کاشان گردید.
2 . اهمیتی که پادشاهان صفوی برای صنایع دستی و هنر قائل بودند؛ با وجود هنرمندان و صنعتگران مختلف (کاشیکاری، قالی بافی، ابریشم بافی. . .) در این شهر، بر اهمیت آن افزوده گردید.
3 . اهمیت یافتن اصفهان و پایتخت شدن آن موجب گردید که شهرهای پیرامون آن از جمله کاشان که بر سر راههای ری و خراسان قرار داشت آباد گردیده و صنایع و بازرگانی آن رونق گیرد.
4 . قرار گرفتن کاشان بر سر راه تجاری بندرعباس.
این عوامل باعث شد که کاشان در دوران صفوی از نظر مذهب، وسعت، ثروت و زیبایی دومین شهر ایران به شمار رفته و بازارهای آن پر از اجناس و کالاهای مختلف و مساجد و اماکن مذهبی، پر رونق و مرکز علمی و فرهنگی اش فعال گردد. به نقل از سفرنامه فیگوئروآ: « شهر کاشان همواره مورد توجه پادشاهان ایران بوده است، نخست از این جهت که اهالی آن بسیار صدیق و خوش مشربند، و دو دیگر بخاطر آنکه مرکز تولید پارچه های ابریشمی و به خصوص قالی های بسیار ظریف و مرغوبی است که در سراسر جهان نظیر ندارد و از این طریق ثروت سرشاری را جلب می کند. »
2 .باغ فین
در اواخر دوران شاه طهماسب زلزله مهیبی در شهر کاشان روی داد. کانون آن در منطقه فین بوده و در آنجا آسیب فراوانی به بناها وارد کرده است. پس از شاه طهماسب تا به حکومت رسیدن شاه عباس اول دو تن از خاندان صفوی به حکومت رسیدند. (شاهَ اسماعیل دوم، و محمد خدابنده پدر شاه عباس) در تمامی این دوران حکومت مرکزی ضعیف بوده و چندین سال حکومت کاشان در دست ترکمنان افتاده است که در آن دوران خرابی های بسیاری به بار آورده اند.
در عهد شاه عباس پس از رفع فتنه ترکمنها، شاه صفوی اوامری جهت عمران و آبادانی کاشان و تدارک وسایل توسعه و ترقی صنایع محلی و بهبود اوضاع عمومی آنجا صادر کرد و آقا خضرنهاوندی حاکم کاشان مأمور اجرای آن شد. حسن نراقی در کتاب آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز آورده است:
«شاه عباس چون بنای سالخورده و ویران گشته فین را خور همسری با چشمه سلیمانیه و همت والای خود نمی دید، از این رو طرح کاخ جدیدی بدینگونه پی افکنده شد. مظهر آب روان چشمه را قریب 500 متر بالاتر از باغ قدیم یعنی در مکان چشمه کنونی قرار داد و باغشاه جدید را در محدوده زمین های نوگیر به ابعاد 157 متر طول شرقی و غربی در 142 متر عرض شمالی و جنوبی حصار بندی کرد و در چهارگوشه آن برجهای گرد و مرتفعی بنا کرد و
شاه عباس برای رفع خطر سیل در حدود یک کیلومتری جنوب باغ سدی مستحکم با سنگ و ساروج ساخت که هنوز هم پا برجاست... »
خضرنهاوندی سالها در کاشان حکومت کرد و در طی این دوران بر قدرت خود افزود، تا جایی که قدرتش به حدی رسید که شاه عباس از نفوذ او احساس خطر کرد.
در سال 1016 هجری قمری به هنگام حضور شاه عباس (احتمالاً در باغ فین) کله پزی با کارد به او حمله کرد و وی را از پای در آورد از آنجایی که برادر وی ملاعبدالباقی نهاوندی صاحب کتاب «مآثر رحیمی» پس از قتل برادر به هندوستان فرار کرده و بر طبق نوشته های او، این نتیجه دور از ذهن نیست که این قتل، قتلی سیاسی بوده و به فرمان شاه اجرا شده است. در این باره حتی اسکندربیگ منشی نیز سکوت کرده است و مطلبی در کتاب عالم آرای عباسی ننوشته است.
شاه صفی پس از مرگ شاه عباس به حکومت رسید. او نیز مانند پدر خود برای عمران و آبادی این باغ کوشید و طبقه فوقانی بنای شترگلوی صفوی با چوب و آهن در زمان او ساخته شد (سال 1050 هجری قمری) تا وی بتواند مناظر اطراف را از بلندترین نقطه مشاهده کند. شاه صفی نیز چندین بار به کاشان و باغ فین آمده است و در آخرین سفر خود در عمارت دولتخانه که از ابنیه دوران شاه عباس است بر اثر افراط در خوردن شراب از پای درآمد و فرزندش عباس دوم در سن 10 سالگی در آنجا تاجگذاری کرد.
لکهارت می نویسد: « شاه سلیمان و شاه سلطان حسین نیز حین عبور از کاشان مدتی در عمارتهای دولتخانه و باغ فین با تشریفات توقف و کامرانی می نموده اند . »

پس از شاه سلطان حسین و حمله افغانها کاشان مورد بی مهری واقع شد و بسیاری از عمارتهای آن رو به ویرانی گذاشتند.
در سال 1175 هجری قمری هنگامیکه شهریار زند در آذربایجان بود ،زکی خان در اصفهان علم طغیان و سرکشی بر افراشته کاظم خان بختیاری را با گروهی به حکومت کاشان فرستاد، عبدالرزاق که از طرف کریمخان وکیل الرعایای آن شهر بود از مشاهده بیدادگریها به خشم آمده و نیمه شبی بر آنها تاخت و کاظم خان را دستگیر نمود. زکیخان پس از این حادثه گروه دیگری را به سرکردگی علی محمدخان به کاشان فرستاد. آنها در عمارت دولتخانه پناه گرفتند، منتهی عبدالرزاق خان آنجا را تصرف کرد و علی محمدخان به باغ که برج و باروهای مستحکمی داشت پناه برد. کریمخان که عازم بازگشت به اصفهان بود دسته ای را روانه کاشان نمود آنها نیز بی درنگ به باغشاه حمله بردند و از آنها شکست خوردند. علی محمدخان که از رسیدن کریمخان بیمناک شده بود سرهای کشته ها را جدا کرد و به اصفهان گریخت.
در دوران حکومت عبدالرزاق خان زلزله شدیدی در کاشان به وقع پیوست که خانه های آن شهر را ویران کرد. پس از این جریان، وی با فرمان کریمخان شروع به تعمیرات در کاشان و باغ فین نمود و عمارت جدیدی نیز به ابنیه این باغ افزود که به خلوت کریمخانی موسوم است.
در عهد کریمخان شه ملک قباد **** با سعی سلیم حاکم پاک نهاد
تعمیر چو یافت باغ فین آذر گفت **** آباد شده عمارت فین آباد
ابیات بالا قطعه شعری است که آذر بیگدلی سروده است و بیت آخر آن به حروف ابجد سال 1176 هجری قمری را نشان می دهد.
پس از کریمخان نسیم امیدی که به سوی باغ وزیده بود برای مدتی از حرکت باز ایستاد. اما با به قدرت رسیدن فتحعلی شاه و نظر توجهی که این پادشاه به آنجا کرد، باغ دوباره اهمیت خود را باز یافت.فتحعلی شاه بر اثر دلبستگی هایی که به صفای باغ و زیبایی های چشمه فین داشت به حاجی حسین خان صدراعظم اصفهانی سرپرست حوزه حکمرانی کاشان دستور داد تا همزمان با ساختن مدرسه سلطانی خرابی های باغ را مرمت نموده آنجا را زیب و آرایشی شاهانه بدهند. در مدتی که این مکان در حال تعمیرات و نوسازی بود خود شخصاً برای سرکشی و تفرج در باغ حاضر می شد تا در سال 1226 هجری قمری کار ساخت آن به پایان رسید.
افزوده های دوران فتحعلی شاه به باغ فین عبارتند از :
1 . نقاشیهایی که در شترگلوی صفوی به بنا افزوده شده است، که عبارت بودند از تصویر دربار رسمی فتحعلیشاه
تمثال شهنشاه فلک و جاه است این *** یا پیکر مهر و طلعت ماه است این
هرکس که به او نظر کند میگوید *** سلطان جهان فتحعلیشاه است این
2 . تصویر دیگری در همین بنا در حال شکار
3 . ساخت حمام بزرگ و یا حمام سلطنتی
4 . ساخت شتر گلوی قاجار (فتحعلیشاهی) در سمت جنوب غربی باغ
5 . ایجاد خلوت نظام الدوله (حرمسرا) توسط دامادش علی محمد خان نظام الدوله
فتحعلیشاه در سالهای 1224،1225،1226 و 1234 هجری قمری در باغ فین اقامت کرد. آخرین دیدارش از باغ در سال 1249 هجری قمری هنگام عزیمت به سوی اصفهان انجام گرفت.
در سال 1256 هجری قمری محمدشاه در راه مسافرت به اصفهان مدت دو هفته در باغ فین اقامت کرد و دستورهای مؤکدی برای مرمت و نگهداری آن صادر نمود. در سال 1258 نیز وی مدتی در باغشاه اقامت داشته است. در دوران مقارن سلطنت وی عمارت شاه نشین و حوض جوش مقابلش ساخته شده است.
در ماه ذیقعده 1276 هجری قمری هنگام بازگشت ناصرالدین شاه از اصفهان به پایتخت وی به اتفاق میرزا تقی خان امیرکبیر یک هفته در این باغ به سر برد. امیرکبیر در آنجا به شاه اصرار کرد که میرزا علی خان پیشخدمت خاصه شاه را که محرم اسرار او بود از درگاه سلطنتی اخراج و به گروس تبعید کند و ناصرالدین شاه با تمام ناگواری به این خواسته امیر تن داد و این گواه بر قدرت امیر در آن زمان بود. اما این قدرت دیری نپایید، چند ماهی از این واقعه نگذشته بود که در سال 1268 هجری قمری امیرکبیر به کاشان تبعید شد، و پس از چهل روز در 18 ربیع الاول 1268 هجری قمری بر اثر سعایت بدخواهان در حمام کوچک باغ (حمام صفوی) به قتل رسید و باغ فین را در ماتم و اندوهی ابدی فرو برد.
در دوران محمدعلی شاه (دوران مشروطه خواهی) نایب حسین کاشی و پسرانش در حدود 14 سال در اطراف کاشان و حتی در نواحی یزد بنای یاغی گری گذاشتند و در این دوران آسیب فراوانی به باغ و اشیاء و درختان آن وارد کردند. پس از این مدت سرانجام دولت مرکزی توانست که این شورش را کنترل کند و نایب حسین و پسرش ماشاءا . . . خان دستگیر شدند؛ دیوان حربی در مورخه 5 سنبله 1298 خورشیدی مطابق با 1337 هجری قمری در باغ تشکیل شد و حکم اعدام یاغیان را صادر کرد پس از آن به مرور باغ مورد توجه قرار گرفت و برخی از خرابی ها مرمت گردید، تا اینکه سرانجام در تاریخ 15 آذر 1314 خورشیدی به شماره 238 در فهرست آثار ملی ثبت گردید.
معرفی و شکل گیری باغشاه فین
باغشاه فین مجموعه‌ای شکل یافته در ادوار تاریخی است، چه آنگاه که شکل‌گیری‌اش را به دوران آل بویه نسبت می دهند و توسعه‌اش را مرهون عهد ایلخانان می دانند و چه آنگاه که گفته‌هایی مبنی بر احتمال وجودش پیش از اسلام را به میان می‌آورند، هرچند که این گفته ها چندان روشن و دقیق نیز نباشند. اما بهرحال از ابتدای دوره صفویه به همان نسبت که ثبات سیاسی بیشتر گردید، تاریخ باغ فین هم انسجام بیشتری یافت. این دوره، ابتدای قرن دهم هجری قمری (909 ه . ق) و مقارن سلطنت شاه‌اسماعیل صفوی است.
پس از طی دوره بیست و چهار ساله حکومت شاه‌اسماعیل و در آخرین سالهای حکومت شاه طهماسب (984- 931 ه . ق) در سال 982 ه . ق زلزله سختی در کاشان حادث گردید که علاوه بر قریه فین، باغ را نیز به کلی ویران کرد. این ویرانه حاصل از زلزله و نیز ناآرامیهای اطراف کاشان به دوران اتباع محمدخان و دلیجان بیک ترکمان ادامه یافت تا اینکه شاه عباس اول در صدد تعمیر و مرمت باغ برآمد. حسن نراقی در آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز آورده است «شاه عباس که در نشیب و فراز کوه و کاخهای شاهانه برافراشته و سرتاسر کشور خویش را با کاشانه های بی‌شماری آراسته بود، چون بناهای سالخورده و ویران گشته باغ شاه کهنه فین را در خور همسری با چشمه دل افروز سلیمانیه و شایسته همت والای خود نمی دید. از این رو به فرمان وی طرح باغ و کاخ جدید بدین گونه پی افکنده شد. مظهر آب آن چشمه را قریب پانصد متر بالاتر از باغشاه قدیم یعنی در مکان کنونی قرار داد و باغشاه جدید را در محدوده زمینهای نورگیر به ابعاد 157 متر طول شرقی و غربی و 142 متر عرض شمالی و جنوبی حصاربندی و در چهار گوشه آن برجهای گرد و مرتفعی بنا کردند؛ و در مساحت وسیع میان هر دو باغ قدیم و جدید هم خیابان و میدان پهناوری جهت چوگان بازی و قپق‌اندازی و انواع مسابقه و بازیها تسطیح و آماده نمودند و در خارج حد غربی باغ نیز به جهت رفع مخاطره سیلاب دره های کوه دندانه از محوطه این باغ و بناهای آن سدی معتبر و مستحکم با سنگ و ساروج ساخته شده که بقایای آن پس از گذشت چهار صدسال اکنون هم از نفوذ سیلاب به قریه فین و باغشاه کاملاً جلوگیری می‌کند و به نام سد شاه عباسی معروف است.» بنابراین هر چند کم و بیش نوشته هایی از سده‌های قبل از قرن دهم هجری باغ فین وجود دارد ـ همچون کتاب محاسن اصفهان نوشته مافرخی و معجم البدان یاقوت حموی ـ با توجه به زمین لرزه سال 982 هجری قمری احتمالاً به باغ کهنه مربوط خواهند بود که از زمان شاه عباس چنانکه پیشتر اشاره شد باغشاه نو جایگزین آن گردید.

پیش از هر چیز باید بدانیم باغشاه در مکان جدید اگر چه به فرمان سلطان صفوی شکل می گیرد اما با توجه به موقعیت منطقه و نظر به اینکه مردمان کاشان چنانکه یاقوت حموی نیز اشاره می‌کند که روزهایی از هفته را در باغهای فین ایام می گذراندند و هوای گرم تابستانهای کاشان و فین نیز نیازهای تفرجهای تابستانی را گوشزد می نمایند، در منطقه‌ای در نزدیکی مظهر چشمه سلیمان و در بالا دست مزارع و مساکن روستائیان که مجموعه باغهای فین در آن گسترده شده بودند شکل گرفته است. خواه به گاه شکل‌گیری باغشاه ، این مجموعه خود منظومه‌ای موجود بوده و یا اینکه فرمان شاه‌عباس در فین همچون بدیل خود که در اصفهان سر منشاء طرح‌های شهرسازانه شد در منطقه فین نیز دستمایه‌ای برای شکل‌گیری منظومة باغهای فین گردیده باشد.

هرچه هست بس بیراه نخواهد بود که در نظر آوریم باغشاه بر بستری از باغهای قدیمی‌تر ساخته شده تا هم در بهترین نقطه مجموعه گفته شده قرار گیرد و هم توانسته باشد درختانی از باغهای کهن تر را تا سر برافراشتن سروهایش به عاریت گیرد. با وجود قریب وسیع باغهای پیرامون باغشاه هنوز هم که از فراز برجهای حدود باغ و یا از بام رفیع کوشک صفوی نظری به پیرامونش بیفکنیم، تک درختهای عظیم الجثه سرو را در اطرافش توانیم یافت که آثاری بجای مانده از باغهای قدیمی منطقه فین اند. که یا در پیرامون باغشاه با طرحی و برنامه‌ای نانوشته شکل گرفته‌اند و یا اینکه باغشاه که شکل‌گیریش در مکان جدید مرهون فرمانی ملوکانه بوده در میانه این منظومه و مجموعه طرح ریزی شده است.

باغشاه فین از تبار باغ قلعه‌های ایرانی است که به دلایل خاص خود بدین گونه و در چنین نظمی شکل گرفته‌اند اما بدون شک انتخاب این نوع الگوی محصور در پناه دیواری بلند، بی ارتباط با استفاده شاهانه از آن نیست، تا هم در پناه برج و باروی بسترش امن و امانی یافت و هم بواسطه حجم و شکل و ارتفاعش که از درون و برون باغ به رخ کشیدنی است جلال و شکوهی شاهانه را گوشزد کرد.
آنچه از این دوره شکل‌گیری باغ مقارن با حکومت شاه عباس اول (1039-996 هجری قمری) بجای مانده اتفاقاً اصل و اساس باغ است، چنان که فضای تجدید شده‌ای در میانه برج و باروهای باغ شکل گرفته که براساس ساختار و نظم فضایی باغ ایرانی فضایی هندسی و خالص بدست می دهد و در نقطه‌ای در میانه باغ نیز کوشک یا بنای میانی قرار گرفته است. ساختار هندسی و شکل فضایی باغ و مقایسه همه اینها با استخوانبندی باغ ایران گوشزد می‌کند که کوشک میانی که شتر گلوی صفوی نیز نامیده می‌شود، نقطه‌ای با اهمیت است. در اینجا نیز همچون دیگر باغهای ایرانی، محورها بخشی از ساختار هندسی باغ اند که علاوه بر اینکه در پی طرح و شکل هندسی و گاه بس ساده باغ شکل می گیرند، خود نقاطی را نیز در طرح کلی باغ و تحت ساختار و نظام هندسی آن شکل می‌بخشد تا بتوانند براساس نظام هندسی مذکور بسط فضاها و شکل‌گیری نظام معماری باغ را پی‌افکنند.

با عطف نظر به آنچه گفته شد پربیراه نخواهد بود اگر در نظر آوریم که در همان زمان شکل‌گیری باغ نیز در انتهای محورهای اصلی، فضاهایی مدنظر قرار گرفتند. این فضاها که با تعریف محورها مکان‌یابی شده بودند، چنانکه امروز نیز موجودند خود به تعریف دقیقتر محورها کمک می‌کنند. گزینه دیگری که در این رابطه می‌توان قایل شد این است که پدید آورندگان باغ به ترسیم خطوط اصلی بسنده کرده و به شکل‌گیری آن در طول زمان اعتقاد داشته‌اند.
از فضاهایی که به حتم در دوران صفویه و به گاه سلطنت شاه عباس اول بنا گردیده می‌توان از کوشک میانی باغ نام برد که در امتداد محور اصلی باغ و در مقابل سردخانه که خود بعدها گسترش یافته قرار گرفته است. محل قرارگیری کوشک مذکور که در نیمه بالایی باغ واقع گردیده و عدم وجود اطلاعاتی مبنی بر وجود شاه نشین و یا فضایی مشابه آن که کارکرد بالاخانه باغ را داشته باشد، این نکته را به ذهن متبادرمی سازد که کوشک میانی خود کارکرد شاه‌نشین و بالاخانه باغ را نیز داشته است.
بنای سردر نیز هر چند که در طول دوران حیات باغ و بخصوص در دوران قاجار و به گاه سلطنت فتحعلیشاه و ناصرالدین شاه تغییراتی را شاهد بوده و توسعه یافته و تکمیل شده اما به زمان شکل‌گیری اولیه باغشاه در مکان جدید مدنظر قرار گرفته و بنا گردیده است. این نکته را بخصوص با توجه به اهمیت بنای سردر خانه در سازمان فضایی و عملکردی باغهای ایرانی و نیز با عطف نظر به ساختارهای فضایی و محورهای داخلی باغشاه می‌توان بخوبی دریافت. لذا اگر بخواهیم که شکلی از باغ دوران صفویه را بازسازی نماییم، سردرخانه یا وجود تغییرات زیاد، در آن نمودار خواهد بود. بنای دیگر به حتم بجا مانده از دوران صفویه حمام کوچک باغ است. لذا آنچه شالوده باغ مقارن دوران صفوی است باغی محصور در میان برج و باروها است که بر مدخلش سردرخانه و در میانه اش کوشک و در جواره‌اش حمامی قرار گرفته. هر چند که دور از نظر نخواهد بود اگر تصور کنیم فضاهایی که کاربردی خدماتی داشته‌اند در جای جای جداره های باغ قرار گرفته بودند، و این البته از ویژگیهای باغ ایرانی است که در چهارچوب نظام‌های خود می‌تواند فضاهای مورد نیازش را در خود جای دهد.